“JE MENSELIJKHEID IS VERBONDEN AAN DE RECHTEN DIE JE HEBT ALS MENS”

Zondag was ik te gast in het televisieprogramma De Nieuwe Wereld om te praten over de grote groepen vluchtelingen die ook naar Nederland komen momenteel.  “Hoe kunnen we enerzijds mensenrechtenverklaringen opstellen, vluchtelingenverdragen ondertekenen als tegelijkertijd de soevereine staten mogen bepalen of zij al dan niet toelaten?”

Door: Daphne Geerligs

Wat is volgens u een onderbelicht thema in de debatten tot nu toe?
“Wat ik mis in het debat over vluchtelingen is een belangrijke kwestie, die Hannah Arendt ooit al aanstipte in de jaren 50 in een bijzondere tekst van haar We the refugees. De vraag namelijk:Wat is een vluchteling? Hoe kunnen we die kenmerken? Wat is nou het wezen van het vluchtelingschap? Bij Hannah Arendt is dit onlosmakelijk verbonden met stateloosheid. Dat wil zeggen, zodra je een vluchteling wordt, verlaat je je eigen natiestaat, die jouw rechten kan beschermen, zodat je niet alleen stateloos maar ook rechteloos wordt. Dat komt omdat mensenrechten feitelijk burgerrechten zijn, die gewaarborgd worden door het land waar je geboren bent of waar je legale burger bent geworden. Op het moment dat je je eigen land verlaat, is er geen natiestaat meer die jouw rechten beschermt, maar word je afhankelijk van de liefdadigheid van het land waar je asiel aanvraagt. Vandaar dat Arendt er voor pleitte dat vluchtelingen of statelozen het ‘recht op rechten’ verkrijgen. Recht op een menswaardig bestaan, recht op werk, op opleiding, maar vooral ook recht om aan een gemeenschap deel te mogen nemen en niet alleen vanaf de zijlijn toe te mogen kijken. Dus het debat over vluchtelingen zou naar mijn idee niet alleen over aantallen en quota moeten gaan, maar vooral op fundamenteel niveau gevoerd moeten worden. Wat is de legale status van de vluchteling en wat betekent het werkelijk om stateloos te zijn?”

OK, dus daar moet het debat vooral over gaan. Maar wat is een goede manier hiervoor?
“Wat mij betreft is het noodzakelijk om het debat te voeren vanuit die angel van het probleem, namelijk: de contradictie die er bestaat tussen de rechten van de mens, die een fundamenteel recht zijn, verankerd in jouw menselijk zijn en het ten uitvoer brengen daarvan door de aparte natiestaten. Wat je zou moeten doen is enerzijds die discussie van de stateloosheid binnen de internationale rechtsverdragen nauwkeuriger belichten en anderzijds begrip kweken voor de ingrijpende beslissing om je eigen land en daarmee je rechtspositie te verlaten. Ik stoor me er aan dat daar zo gemakkelijk over wordt gedaan, met woorden als ‘gelukszoekers’. Men realiseert zich onvoldoende dat vanaf het moment dat iemand zijn land verlaat er rechtenloosheid dreigt. Vandaar dat je veel vluchtelingen voor de camera’s hoort zeggen dat ze niets meer te verliezen hebben. Het is wat Giorgio Agamben – de Italiaanse filosoof die ingaat op teksten van Hannah Arendt – ‘de naakte mens’ noemt, niet langer beschermd door de wet en ontdaan van alle rechten. Hoe geven wij aan vluchtelingen het ‘recht op rechten’ terug. Hoe kunnen we dat organiseren? En tegelijkertijd moeten we ons afvragen in hoeverre wij ons het lot van statenloosheid van de vluchtelingen willen aantrekken. Hoe gastvrij willen we zijn? Is gastvrijheid nog een leidend beginsel van onze democratie? Of hebben wij dit ingeruild voor individualisme en egocentrisme? Voordat je over aantallen en verdeelsleutels gaat praten, moet je eerst deze discussie voeren en pas daarna, op grond van de uitkomst van dat debat, de cijfers erbij gaan bepalen. Nu doen we het in omgekeerde volgorde en dat is niet alleen verwarrend, maar zorgt ook voor onrust en onbegrip.’

Hoe kunnen we dat concreet maken?
“We moeten eerst de spanning die er bestaat tussen ‘mensenrechten’ en ‘burgerrechten’ beter in het vizier krijgen. Vervolgens moeten we aan de hand van een debat over gastvrijheid onze houding ten aanzien van migratie opnieuw bepalen. Junker heeft daar een eerste aanzet toe gegeven in NRC vorige week: dat we als Europa zijnde ons moeten realiseren wat er op ons af komt. Dat het mensen zijn die werkelijk niets meer hebben, die geen enkele legale grond meer onder hun voeten hebben. Willen wij als Nederland, of België of Luxemburg de vluchtelingen die aan onze poort kloppen alsnog ‘het recht op rechten’ verlenen? Willen wij hen een menswaardig bestaan bieden? Mogen ze deelnemen aan onze gemeenschap, aan onze maatschappij? Er is in velerlei opzicht veel te winnen bij diversiteit. Of, en dat is volgens mij wat er gebeurt, willen we deze mensen alleen maar als vluchtelingen zien, die afhankelijk zijn van onze liefdadigheid en tijdelijk bed, bad en brood geven, maar met het vooruitzicht dat ze weer heel gauw weg gaan, maar niet met het vooruitzicht dat ze ook burgers worden. Blijven we hen als tijdelijke logees zonder rechten beschouwen of als toekomstige burgers die een bijdrage kunnen leveren aan onze maatschappij?”

Hoe verklaart u de ‘omslag’ in de houding tegenover vluchtelingen in Duitsland/Oostenrijk/Nederland?
“Dat is ergens heel hoopvol, maar het zou ook een emotionele oprisping kunnen zijn. Ik ben wel behoudend om dat nu meteen als een positieve draai te interpreteren. Het is in ieder geval beter dan wat we daarvoor allemaal hoorden. Ik denk ook zeker dat de foto (van Syrisch jongetje in de branding) heeft bijgedragen aan deze omslag. Een iconische foto. Net zoals het meisje in Vietnam. Die zien we over 20 jaar in de geschiedenisboeken.”

Hebben wij dat soort beelden nodig om bepaalde inzichten te krijgen? Om te komen tot een omslag?
“Dat denk ik wel. Om mensenrechten aan vluchtelingen te geven, is een bepaalde mate van empathisch bewustzijn nodig. Je moet je in de ander kunnen verplaatsen. Je moet je kunnen voorstellen wat het is om niets meer te hebben, om door niemand meer rechtmatig in bescherming te worden genomen. Feitelijk ben je dan een doelwit. Rechteloos, stateloos, onbeschermd en naakt. Ik denk dat mensen zo’n foto op zielsniveau begrijpen. Alleen ik zou zo graag willen dat onze politieke leiders, inclusief de heer Juncker, daar eens werkelijke politieke consequenties aan verbinden en iets doen aan de stateloosheid: of in ieder geval aan de discussie daarover.”

Voor een ander interview met Joke Hermsen over diversiteit en de Nederlandse samenleving: klik hier.

Daphne Geerligs is redacteur van het IKON-programma ‘De Nieuwe Wereld’.